Lezersreactie
Marc van Delft
Nadat op 31 maart 2021 de maandelijkse nieuwsbrief naar de abonnees was verzonden, kreeg ik enkele uren later van Marc van Delft een e-mail: "Leuk, een aflevering over Poolse componisten! Ik was ook weg van Poolse componisten. (...)"
Waarop ik reageerde met: "Dank je voor je uitgebreide reactie. Vind je het goed als ik deze in zijn geheel opneem in de volgende nieuwsbrief met links naar YouTube van de door jou genoemde stukken?
Even later kwam het antwoord op deze vraag: "Leuk dat je mijn reactie wil publiceren. Ik zal het dan nog enigszins bewerken en de links er bij zetten."
Karol Szymanowski (1882 - 1937)
Deze componist leefde in de 'duizelingwekkende jaren', de 'Belle époque' ofwel het 'Fin de Siècle' van rond 1900, en zijn muziek ademt dezelfde grootse allure als de muziek van zijn tijdgenoten, zoals Debussy, 'Daphnis et Chloé' van Ravel, de vroege werken van Stravinsky, [Vuurvogel, Petrouchka, de Sacre] de balletten en de opera van Bartok, de balletmuziek van De Falla, de Rome-stukken van Respighi, de vroege Prokofief [bv. de 'Scythische suite'], de late werken van Scriabin [bv. 'Poèm l'Extase'] e.a.
Het was in de muziekgeschiedenis de tijd van de Laatromantiek, het Impressionisme en het Folklorisme. Het was dezelfde tijd waarin Rudolf Steiner leefde (1861-1925) en de Antroposofie ontstond, een tijdperk zo tussen 1880 en ca 1920 waarin mijns inziens de meest geïnspireerde meesterwerken aller tijden ontstonden, in alle vormen van kunst.
Na de 1e wereldoorlog verandert echter de tijdgeest en eindigen de prachtige sprookjesachtige stijlrichtingen zoals de Art Nouveau, het Impressionisme en de Romantiek, en ontstaat de nieuwe tijdgeest van de 'Nieuwe zakelijkheid', met in de muziek het Neo-classicisme en de 12-toonsmuziek.
Maar het Folklorisme ging na de 1e wereldoorlog nog een tijd door en die werken hebben bij Bartok en ook dus Szymanowski [en Respighi en anderen] nog een heel aantal grootse meesterwerken van allure opgeleverd.
Szymanowski componeerde zowel voor, tijdens als na de 1e wereldoorlog. Voor de 1e wereldoorlog componeert hij nog laatromantisch [bv. de 2e symfonie, 1909, m.i. niet echt geweldig] maar dat is nog niet echt zijn eigen stijl. Maar tijdens de 1e wereldoorlog ontstaat zijn echte eigen stijl en zijn zijn werken Impressionistisch-Laat-romantisch van karakter, zoals de derde symfonie, en na de 2e wereldoorlog schreef hij wel ook meer 'zakelijke' stukken zoals het pianoconcert, maar zijn folkloristisch getinte werken leveren dan ook nog zeer fraaie meesterwerken op, zoals Harnasie, King Roger en het Stabat Mater.
Het Stabat Mater van Szymanowski hoorde ik een keer door het Residentie Orkest, lang geleden, in de Haagse Prins Willem Alexanderzaal. Die uitvoering maakte toen een enorme indruk. Het was innige, diep doorleefde, intense muziek. Het prikkelde natuurlijk mijn interesse in Szymanowski.
Ook zijn 3e en 4e symfonie en de balletmuziek Harnasie zijn prachtig. De Derde symfonie [1916] met koor en solisten (Het lied van de nacht) is meer een lyrisch stuk. Dat is in de typische magische, impressionistische, stroperig-lyrische en bedwelmende Szymanowski-stijl...
Luistervoorbeeld Derde symfonie
De 4e symfonie is ook zijn pianoconcert. Dat is een wat meer 'zakelijk' stuk van de tijd van 'de nieuwe zakelijkheid' zou ik zo zeggen... Maar het heeft wel een voor Szymanowski bijzonder opwindend slot! [echt een aanrader om even naar het leuke slot te luisteren!]
Luistervoorbeeld Vierde symfonie
De balletmuziek HARNASIE is een echt folkloristisch stuk, met van die meer Bartok-achtige volksliederen. Het is gebaseerd op de volksmuziek van de hoge Tatra-gebergte-volkeren in Zuid-Polen. Het begint ook lyrisch en typisch in die bedwelmende lyrische Szymanowski-stijl, maar later barst de actie los... Na een kwartier [16 min] begint het koor, dan wordt het pas echt leuk... De inzet van het koor met al die kwinten vind ik echt een geweldig moment! Dat klinkt ook echt folkloristisch qua stijl. Tegen het eind, zo na 25 minuten, is er ook nog een grote climax met koor en orkest, waarna het aan het eind weer in de typische stroperige, lyrische Szymanowski stijl tot rust komt en wegsterft...
Ook zijn (1e) vioolconcert is bijzonder mooi. Ik ben zelf niet zo weg van vioolconcerten, maar voor dit vioolconcert (en het 1e vioolconcert van Prokofief) maak ik een uitzondering. Die zijn heel teder en impressionistisch van karakter. Het 1e vioolconcert van Szymanowski begint met een mysterieuze natuurstemming met kwinkelerende vogeltjes... (Het lijkt zelfs een beetje op de dans van de vuurvogel!!)... Een magisch en sprookjesachtig soort van muziek...
En zijn opera King Roger is ook magistraal, vooral het begin met die religieuze koorzang een beetje in de stijl van, of verwijzend naar de Russische kerkmuziek is prachtig. Deze opera heeft ook een intrigerend verhaal, het gaat over een apollinische en dionysische Christus... Er zou een 'dionysische' 'Christus' zijn verschenen die steeds meer aanhang krijgt...
Ook het Veni creator is een van mijn favoriete stukken, prachtig zoals het stralend in de zonnetoonsoort A groot begint:
Witold Lutoslawski (1913 - 1994)
De vroege werken van Lutoslawski zijn in een meer neo-klassieke of misschien wel folkloristisch-achtige stijl gecomponeerd. Later ging hij (m.i. helaas) met de mode meedoen en zich aan allerlei modernistische compositie-technieken wagen... (Bv. aleatoriek = geleide improvisatie.) Maar vooral Lutoslawski's vroege werken zijn mijns inziens geweldig, vooral het Concert voor orkest.
Luistervoorbeeld Concert voor orkest
De introductie met die doorgaande paukenslagen is al fascinerend... Je kan wel horen dat het een bijzonder intelligent en geraffineerd componist is, heel speels, geestig en met humor. Luister bv. het 2e gedeelte gedeelte uit dit werk: een soort elfjesachtige nachtvlindertjes-muziek...
Luistervoorbeeld Concert voor orkest (deel 2)
Ook het slot van dit werk is bijzonder grappig en verrassend. Luister vanaf 29 minuten. Hij neemt ons hier ook bij de neus door niet op de zware tel te eindigen! Een soort Tijl Uilenspiegel-muziek die een lange neus naar ons trekt...
Luistervoorbeeld Concert voor orkest (slot)
Ook voor de Paganini-variaties geldt dit, namelijk, dat het een ongekend virtuoos, speels, verrassend en intelligent stuk is. Het is echt een ongelooflijk stuk, zo briljant, dat lijkt me nu echt iets voor de gebroeders Jussen!
Luistervoorbeeld Paganini-variaties
Dankzij het bericht van Imke heb ik ook weer eens naar zijn 1e symfonie geluisterd wat ook weer een enorm geestig en verrassend meesterwerk is!
Zijn latere aleatorische stukken vond ik persoonlijk wat minder.
Henryk Górecki (1933 - 2010)
Wat betreft Górecki kan ik je echt aanraden om naar zijn 2e symfonie Copernicus te luisteren, dat is echt heel erg indrukwekkend, mijns inziens een beter stuk dan zijn beroemde en populaire 3e symfonie, (de symfonie der klaagliederen), en het 2e deel van de 2e symfonie eindigt echt heel kosmisch... Het snelle 1e deel is erg wrang en dissonant, met veel grommende trombones en een monomane drammerige beweging. Maar in het langzame 2e deel, met zang, na ca 16 minuten wordt het echt heel mooi, diepzinnig en aangrijpend. Luister vooral naar dit 2e deel en naar de laatste 5 minuten, dat is echt volkomen kosmische muziek die de oneindigheid verklankt... In het filmpje ook treffend geïllustreerd met beelden van sterren en planeten.
In het concertgebouw olv Reinbert de Leeuw maakte ik nog live de première mee van zijn 4e symfonie. Met 4 grote troms. De zaal schudde onder het geweld van die tromslagen... Helaas kon deze muziek de kwaliteit en de indringende diepgang van de 2e symfonie niet evenaren... De [Nederlandse] première van dat werk in het Amsterdamse concertgebouw was jaren eerder aangekondigd, en ik had tickets gekocht, want dit wilde ik niet missen. Maar helaas, pindakaas, de première ging niet door, want de componist was overleden en had de 4e symfonie onvoltooid achtergelaten. In plaats daarvan werd toen de wereldberoemde en populaire 3e symfonie gespeeld. Jaren later bleek dat iemand zijn 4e symfonie had voltooid en konden we alsnog de première van dit nieuwe werk beleven. Dat was een hele belevenis! Het was waarschijnlijk een van de laatste optredens van Reinbert de Leeuw die ik zou meemaken...
Krzysztof Penderecki (1933 - 2020)
Penderecki was een wereldberoemde modernistische componist uit de tijd van de Avant Garde, en hij zette Polen op de kaart als zijnde een muziekland dat op het terrein van de moderne experimentele muziek serieus genomen moest worden, met muziekfestivals en al.
In mijn jeugd in de jaren '70 ['80] leefden we nog steeds in een sterk door dit extreme modernisme beïnvloedde tijdperk. Ik weet nog dat Cees van As gek was op Penderecki. Cees mocht ik in mijn jeugd een paar keer ontmoeten, hij was de vroegere geniale muziekleraar, meester-pianist [en componist] van de Academie voor Eurythmie in de gloriedagen van Werner Barfod. Cees was een indrukwekkende en charismatische persoonlijkheid, een geniale denker en musicus, het is een eer dat ik hem een paar keer heb mogen spreken, wat hij vertelde was bijzonder leerzaam, hij was a.h.w. een soort orakel, als hij wat zei, dan maakte dat grote indruk. Dus was het wel duidelijk dat Penderecki een groot componist was.
Penderecki en veel muziek uit het oostblok was geen intellectualistische, dorre, droge Augenmusik, zoals van Stockhausen en co, ondanks de voor veel mensen afschrikwekkende dissonanten-chaos, muziek met een hart, met passie, met slavische hartstocht... Super-modern, maar toch met gevoel, in tegenstelling tot veel van de gortdroge westerse bedenksels die bv. Ton Hartsuiker in 'Musica Nova' liet horen...
Luistervoorbeelden Lucas Passie
Penderecki werd wereldberoemd met zijn zeer dissonante cluster-strijkers-stuk Threnody voor de slachtoffers van Hiroshima... Een treffende titel voor deze extreme 'gruwel-muziek'...
Het is mooi dat Imke een opname van het werk Kosmogonia in zijn nieuwsbrief heeft gezet, want dat is m.i. wel een van zijn meest indrukwekkende werken. Penderecki op zijn best!
Geweldig zoals muziek van Penderecki als waanzinnige horrormuziek wordt gebruikt in de film The Shining, je weet niet wat je hoort, wat Penderecki allemaal met strijkers doet is wel ongelooflijk, je haren rijzen ervan te berge!
1. Luistervoorbeeld van fragment van The Shining
2. Luistervoorbeeld van fragment van The Shining
Documentaire over de muziek in the shining
De muziek schijnt o.a. afkomstig te zijn uit de natura sonoris nr. 1
Luistervoorbeeld natura sonoris nr. 1
en ook uit Polymorfia; luister even naar het slot:
En uit Utrenja in The Shining OST - Krzysztof Penderecki - Utrenja Ewangelia,