Nieuwsbrief Muzikale Verhalen (72)
Juli 2025
Beste lezer,
De vorige nieuwsbrief over Satie deed een regelmatige briefschrijver in de pen klimmen met wetenswaardigheden over Socrates en de Gnossiennes (zie elders in deze nieuwsbrief).
Zoals eerder aangekondigd, besteden we in dit nummer aandacht aan Lili Boulanger (1893-1918). Haar vader Ernest Boulanger, gevierd componist en pianist, was 77 jaar oud toen Lili werd geboren. Lili Boulanger groeide op in een muzikaal en intellectueel milieu, waar toonaangevende musici als Gabriel Fauré en Maurice Ravel voor haar een stimulerende omgeving vormden. Lili was nog geen vijf jaar oud toen ze met haar oudere zus, Nadia, meeging naar het conservatorium. Al spoedig volgde ze lessen muziektheorie en solfège.
De Sint-Jans-viering in Zwolle op 27 juni ligt achter ons. Op die avond is Sint-Jans-imaginatie, geschreven door mij en Ephraïm van IJzerlooij, live uitgevoerd. De muziek is door het publiek goed ontvangen. Toen ik na afloop Ephraïm naar het station bracht vroeg hij mij ook een versie voor cello en piano te schrijven met de partijen voor viool en blazers verdeeld over beide instrumenten. Dat is gelukt. Ik heb zelfs besloten een transscriptie te schrijven voor piano solo (zie onder de slotmaten; adagio, kwartnoot = 54).
Ik wens je veel lees- en luisterplezier.!
Imke Jelle van Dam
Inhoudsoverzicht
Info bekostiging maandelijkse nieuwsbrief
Mocht u iemand kennen die mogelijk ook interesse heeft in deze nieuwsbrief, dan wordt het op prijs gesteld als u deze met begeleidend schrijven doorstuurt. Men kan zich dan zelf kosteloos abonneren (info).
Concertagenda
Antrovista actualiseert (bijna) dagelijks de concertagenda.
Overzicht concerten en muziekcursussen
naar boven
Lili Boulanger (1893-1918)
Lili Boulanger was een Franse componiste. Haar vader had in 1835 de Prix de Rome voor compositie gewonnen. Van 1909 tot 1913 bezocht ze het Conservatoire de Paris. Ze studeerde compositie, orgel, harp, piano, viool en cello. Lili was chronisch ziek sinds een longontsteking op tweejarige leeftijd haar immuunsysteem had aangetast. Nadat zij zich in 1912 om gezondheidsredenen had moeten terugtrekken, behaalde ze in 1913 als eerste vrouw de eerste prijs in de Prix de Rome met de cantate Faust et Hélène. Begin 1918 overleed Lili Boulanger op 24-jarige leeftijd. Haar zuster Nadia verklaarde na Lili's dood dat zij uit piëteit zelf nooit meer zou componeren en alles in het werk zou stellen om het nagelaten werk van haar zuster uit te voeren en haar nagedachtenis te eren.
Hoewel Lili invloeden onderging van Fauré, Debussy en Florent Schmitt vond zij spoedig een persoonlijke stijl. Dat blijkt uit de Nocturne voor viool en piano, Psaume 129 voor bariton en orkest, Prière Bouddhique voor tenor, koor en orkest en de fragmenten uit La princesse Maleine naar het toneelstuk van Maurice Maeterlinck. Die opera, waaraan ze in haar laatste jaren werkte, heeft ze niet kunnen voltooien. De teksten die zij koos voor haar vocale muziek zijn vaak vroom-religieus of gericht op verdriet, verlies en dood. Haar bekendste compositie is het Pie Jesu dat ze op haar sterfbed aan Nadia dicteerde.
Muziekvoorbeelden
Faust et Hélène (met notenschrift)
Nocturne voor viool en piano (met notenschrift)
Psaume 129 voor bariton en orkest (met notenschrift)
Prière Bouddhique voor tenor, koor en orkest (met notenschrift)
La princesse Maleine (geen muziekvoorbeeld)
naar boven
Lili Boulanger, anno 2025
Het werk van Lili Boulanger wordt nog steeds uitgevoerd en gewaardeerd in de hedendaagse klassieke muziekwereld. Er zijn regelmatig concerten, festivals en uitvoeringen die haar muziek in de schijnwerpers zetten.
Recente uitvoeringen:
In mei 2025 organiseerde de Opéra de Paris een “Tribute to Lili Boulanger” in Studio Bastille, uitgevoerd door Marianne Croux (sopraan) en Yoan Héreau (piano).
De Belgische Nationale Orkest (Bozar) voerde in mei 2025 haar orkestrale werk D’un Matin de printemps uit, samen met Saint-Saëns en Strauss.
Ook in juni 2025 werd tijdens het Nadia & Lili Boulanger Festival in Trouville-sur-Mer haar muziek centraal gesteld, zowel in concerten als literaire lezingen.
Internationale erkenning:
Haar werk is niet beperkt tot Frankrijk en België: tijdens de BBC Proms 2024 in Londen stonden composities zoals Pie Jesu, Vieille prière bouddhique en D’un soir triste geprogrammeerd, uitgevoerd door de BBC Symphony Orchestra en Chorus.
In Berlijn staat er in november 2025 een “Homage to Nadia & Lili Boulanger”-festival gepland in het Konzerthaus, met zowel haar werken als die van haar zus Nadia en tijdgenoten.
Veel klassieke muziekliefhebbers noemen haar een van de meest ondergewaardeerde componisten van de vroege 20e eeuw, en haar werken zoals Faust et Hélène, Clairières dans le ciel en Psalm 130 worden geprezen als meesterwerken.
naar boven
Prix De Rome
De Prix de Rome (Prijs van Rome) is een prestigieuze aanmoedigingsprijs voor jonge kunstenaars en architecten, oorspronkelijk bestaande uit een studiereis naar Rome, die in 1663 in Frankrijk is ingesteld en later door andere landen is overgenomen en beschikbaar wordt gesteld in de disciplines architectuur, beeldhouwkunst, compositie, grafiek en schilderkunst.
Vanaf het begin van de 16e eeuw geldt de klassieke oudheid als bakermat van de Europese kunst. Voor de meeste Noord-Europese kunstenaars ontbraken echter de mogelijkheden om het klassieke Rome te bezoeken. Koning Lodewijk XIV besloot dat Franse kunstenaars de kunstuitingen uit die periode met eigen ogen moesten kunnen bekijken en bestuderen.
Franse Prix de Rome (voor muziek)
Bekende winnaars zijn: Hector Berlioz (1830, na meerdere pogingen); Charles Gounod (1839); Georges Bizet (1857); Claude Debussy (1884); Lili Boulanger (1913, eerste vrouw ooit die de prijs won). Bekende Franse componisten die niet wonnen of afhaakten: Maurice Ravel (deed meerdere pogingen (vijf keer), maar won nooit. Dit leidde tot een publiek schandaal en een hervorming van het concours); Paul Dukas; Gabriel Fauré.
Nederlandse Prix de Rome (voor muziek)
In Nederland werd de Prix de Rome in 1808 ingesteld door Lodewijk Napoleon, met onderbrekingen voortgezet tot in de 21e eeuw. Ook voor Nederlandse componisten was dit een belangrijke prijs. Bekende Nederlandse winnaars: Willem Pijper (1905, 2e prijs, geen 1e prijs uitgereikt); Henk Badings (1932); Ton de Leeuw (1950); Theo Loevendie (1957). (Louis Andriessen en Reinbert de Leeuw kwamen niet in aanmerking voor een Prix de Rome.)
naar boven
Lezersreactie
De Socrates van Satie, en Gnossiennes
Het is belangrijk om Socrates binnen de Griekse cultuur te zien, en niet binnen onze moderne rationele filosofie. Zo sprak Socrates niet over "de Godheid in jou" zoals onze moderne psychologie dit is gaan opvatten, maar over "de daimoon". Hij heeft hiermee toch echt wel geprobeerd om een zekere heiligschennis te voorkomen (dit conform het antiek Griekse Canon, zoals iedereen in bijvoorbeeld Athene dit meekreeg met de lessen op de Mysterieschool van Eleusis (waar wij nauwelijks iets van kunnen terugvinden). Daimoon is pas later, onder de vroeg-Christelijke framing van de Hellenistische spirituele cultuur (de Gnosis als bron van "de Satanskerk"!!) gedemoniseerd; het moet een bestaand begrip zijn geweest binnen de context van de Mysterieschool voor een niet sacrale vorm van Devotie, dit tegenover de typisch Griekse sacrale Devotie - als een Godheid (zoals Apollo, Athene, de Nornen, de Muzen, Nymphen) binnentreedt in een Mens, en deze maakt tot een profetisch focus.
Socrates kon echter niet voorkomen dat hij toch van heiligschennis werd beschuldigd, net zoals het Canon zich zou verzetten tegen het kantelen van het wereldbeeld waarin de woonstede van de Goden in de sterrenhemel geen ruimte meer zou overhouden. (Socrates koos ervoor om niet toe te geven en nam de gifbeker.)
Vaak begrijpen de moderne filosofen niet wat de rol van Orakels zoals van Delphi of Dodona was in een antieke cultuur zoals de Griekse - en ook de Etruskische, Romeinse (de Auguren, de Vestaalse maagden!!), Keltische, Egyptische (de Farao als Horus, pleitbezorger van het Egyptische volk in de Onderwereld), de Zoroaster, (enz enz!)
Juist in de tijd van Satie werd voor het eerst archeologisch meer bekend over de steeds "als Heidendom" veel te primitief voorgestelde en verloohende religieuze context. Ook juist dit maakte Satie als spiritueel Rozenkruiser belachelijk - met het eerbewijs aan de Kretenzische cultuur: de Gnossiennes, "uit Cnossos". De eerste gaat over valse trots ("je weet niet wat je vraagt"); de tweede over wellevendheid ("wees niet beducht, het wordt steeds gezelliger"), de derde over de pijnlijk eenzame verantwoordelijkheid van helderzienden.
Het is belangrijk om de muzikale instructies bij de muziek van Satie in een goede vertaling te lezen en muzikaal te bevatten. Helaas komt dit nooit goed naar voren in de muziekcultuur...
FrankvanDamKleineKraai
naar boven
Gids voor orkestmuziek (45): Mozart (5)
Symfonie no. 39 in Es (K.V. 543) (1788)
Adagio. Allegro - Andante con moto - Menuet - Allegro
Meer dan vijftig symfonieën schreef Mozart. Zevenenveertig ervan zijn geregistreerd, en de drie laatste mogen worden beschouwd als de edelste en volmaaktste scheppingen van de klassieke symfonische muziek. Drie meesterwerken, van menselijkerwijs onbegrijpelijke potentie en concentratie, in nauwelijks twee maanden voltooid. Het zijn: de vriendelijke opgewekt-speelse Es-dur-symfonie, de elegisch-smartelijke in g-moll, en de stralende, majesteitelijke Jupiter-symfonie in C-dur. De reflex van drie stemmingen, drie contrasten, drie zielsberoeringen in een korte spanne tijds.
De Es-dur-symfonie (begrijpelijk, doch voor dit werk onjuist 'zwanenzang' genoemd) vertoont in grondtrekken het vriendelijke, openhartige muzikantendom van Mozarts grote voorganger Haydn; de voorklassieke vorm van de Weense en de Mannheimer scholen waren voorbeelden waaraan Mozart zich ten dele hield. Daarvoor was hij te veel persoonlijkheid. Want hij volgde nu eens niet het gebruikelijke schema van de sonate- of hoofdvorm welke voorschreef: een sterk, liefst instrumentaal, mannelijk eerste thema, en een zangerig, vrouwelijk-melodisch tweede thema. - Een adagio vol kracht en feestelijke spanning gaat het eerste allegro vooraf. Een hartelijk, stemmingsvol stuk, een 'zingend allegro', een 'vertelling' zoals Mozart er in zijn sonaten en symfonieën zovele schreef. Het lyrische tweede thema is er mee versmolten. De zgn. doorwerking is kort. Ze wordt door een generale pauze-onderbroken en een nevenmotief speelt even een belangrijke rol. In grote opgewektheid stroomt de muziek voort. - De zang van het andante, dat uit drie grote delen bestaat, wordt in het tweede deel onderbroken door een heftige episode. Een bijzonder geaard deel, dat lichtvoetig voortschrijdt op een fraaie ritmisch-gepuncteerde melodie is dit andante. - Het wordt gevolgd door het beroemde menuet, geen hoofs maar een ietwat boertig menuet, eens raak gekenmerkt als 'Tanz unter der Dorflinde'. Een leuke, onbevangen dans waaraan de sierlijkheid toch niet ontbreekt. Vooral in het middendeel, het bekoorlijke trio met het aardige spel van klarinetten en fluiten. De overmoedige, dartele finale is een fonkelend slotstuk. In snelle bonte vlucht vliegen de puntige, wervelende figuren voorbij. Een kostelijk specimen van Mozarts kunst, inspiratie en meesterschap in het schrijven van een geestig, snel mouvement.
Symfonie no. 39 in D (K.V. 543)
naar boven