Nieuwsbrief Muzikale Verhalen (2) 

Bij een beschouwing over de Westerse muziekgeschiedenis, ontkomt men er niet aan de Griekse Oudheid als startpunt te nemen. Het begint al met het woord ‘muziek’, dat is afgeleid van ‘muze’ (in de Griekse mythologie): godin van de kunst, dochter van Zeus. Muziek - letterlijk kunst der muzen - speelde in Griekenland in een periode van circa acht eeuwen tot het begin van de Christelijke jaartelling de belangrijkste rol in de cultuur, in het onderwijs, in de opvoeding en in de geneeskunst. Plato en Aristoteles waren het erover eens dat de 'goede' soort mens gevormd kon worden door een systeem van openbaar onderwijs waarin lichamelijke oefening en muziek de twee belangrijkste elementen waren, de eerste voor de discipline van het lichaam en de tweede voor de discipline van de geest. Voorts was muziek een onlosmakelijk onderdeel van religieuze ceremonies zowel in de cultus van Apollo met de Lyra (lier) als muziekinstrument, als in de cultus van Dionysos met de Aulos (een schril blaasinstrument met vaak twee pijpen).

Muziektheorie stond op een hoog peil. Vele boeken zijn er destijds over geschreven. De basis werd gevormd door het tetracord, een reeks van drie intervallen die samen een natuurreine kwart vormen. Een octaaf ervoer men opgebouwd uit twee tetrachorden met daartussen een hele toonafstand. De verdeling van de toonafstanden binnen een tetracord (kwart) kon op vele manieren geschieden, zelfs met microtonen, dat wil zeggen circa de helft van een halve toonafstand; intervallen die het huidige westerse oor nauwelijks kan verdragen. Op YouTube is een reconstructie van fragmenten van Orestes van Euripides (van 408 jaar voor Christus) met microtonen te beluisteren.

Er zijn ongeveer veertig Griekse muziekstukken of fragmenten daarvan teruggevonden zijn uit meer dan zeven eeuwen, de meeste afkomstig uit relatief late periodes. Opmerkelijk is dat de muziek in de laatste eeuwen voor de Christelijke jaartelling als tegenreactie op de complexiteit van de eeuwen daarvoor een stuk eenvoudiger is geworden, zowel in de muziektheorie als in de praktijk van het musiceren.

In 1906 en in de jaren twintig spreekt Rudolf Steiner een paar keer uitvoerig over muziek. Ook de Griekse Oudheid passeert daarbij diverse malen de revue. Met nadruk vertelt hij dat in die periode de kwint en de kwart als interval centraal stonden. De terts kende men niet. Om een indruk van zijn uitspraken te krijgen volgen een tweetal citaten. De eerste over hoe de toenmalige mens uitdrukking zou hebben kunnen geven aan het beleven van de kwint: "De engel in mij begint een musicus te worden; de muze spreekt in mij.” Een tweede: “Terwijl hij bij de beleving van de kwint zichzelf moet vergeten om onder goden te zijn, hoeft hij bij de beleving van de kwart zichzelf niet te vergeten om zich onder goden te voelen. Bij de beleving van de kwart beweegt hij zich in zekere zin als mens in de goddelijke wereld. Hij staat precies op de grens van zijn menselijkheid, heeft die nog, maar bekijkt haar in zekere zin van de andere kant."

In De muziek in het licht der Anthroposophie van Henri Zagwijn uit 1925 schrijft hij (tekst sterk ingekort): "In het Grieksch-Romeinsche tijdperk treft men in de muziek het éénstemmige klankverschijnsel aan en leeft deze zich uit in het melodische principe. De muzikale klank had een zoodanige magische werking, dat passief in den mensch gedachten werden gewekt, passief gedachten hem toestroomden op de vleugelen der muziek. Hieruit wordt het verklaarbaar, dat op de Grieksche gymnasia de muziek gelijktijdig onderwezen werd met philosophie en mathesis [wiskunde]. Magisch werkte bij de oude Grieken de klank eenerzijds op philosofie, anderzijds op mathesis in. En een verheven gedachte kan het worden, wanneer het vermoeden begint te ontstaan, dat de Grieksche muziek heeft bijgedragen aan de eene zijde tot de wording van de mathematische wetenschap van Pythagoras, aan de andere zijde tot de grootsche philosophische stelsels van Plato."