Renaissance 

De Nederlandse school (2)

De geschiedenis van de westerse muziek kent perioden van uitzonderlijke creativiteit, waarin de muzikale productie haar hoogtepunt bereikt. Het begin van de zestiende eeuw was zo’n bloeitijd. Rond 1500 waren talrijke uitmuntende componisten actief, onder wie Josquin des Prez, beschouwd als de grootste van zijn tijd en een sleutelfiguur tussen de oude en nieuwe stijlperiode. In deze tijd hadden de Frans-Vlaamse componisten zich over heel Europa verspreid; hun idioom werd de internationale muzikale taal. Zelfs toen later nationale stijlen ontstonden, bleven componisten uit de Nederlanden belangrijke functies aan Europese hoven bekleden.

De Frans-Vlaamse school

In de dertig jaar tussen 1520 en 1550 nam de verscheidenheid aan muzikale uitdrukkingsmogelijkheden duidelijk toe. In ieder land ontstonden nieuwe vocale genres en vormen die afweken van de dominante kosmopolitische stijl van de Frans-Vlaamse meesters. Tegelijk werd instrumentale muziek steeds belangrijker. Bij missen raakte de cantus firmus-techniek op de achtergrond en werd het citeren van polyfone modellen gebruikelijk: de parodiemis. Het gregoriaans bleef vaak de basis voor missen en motetten, maar werd doorgaans vrij uitgewerkt. Het vierstemmige model verdween; vijf- of zesstemmige composities werden gebruikelijker.

Zoals de mis altijd in Latijn werd uitgevoerd, was het Frans de taal van het chanson. Rond 1500 ontstond een stijl die qua tekst en muziek werkelijk nationaal genoemd kan worden. De belangrijkste componisten van chansons uit de bundels van Attaingnant waren Claudin de Sermisy en Clément Janequin.

Duitse componisten - Reformatie

In Duitsland bloeide de polyfonie later dan in de rest van West-Europa. Componisten van Lieder (vanaf circa 1530) combineerden Duits melodisch materiaal in een traditionele zetting met contrapuntische technieken uit de Frans-Vlaamse traditie. Door de Reformatie (vanaf 1517), geïnitieerd door Maarten Luther en anderen, ontstonden nieuwe genres van protestantse kerkmuziek, zoals het Lutherse koraal. Muziek kreeg een centrale rol in de Lutherse eredienst, geheel volgens Luthers overtuiging. Hij was een liefhebber, zanger, vaardig componist en groot bewonderaar van de Frans-Vlaamse polyfonie, met name Josquin des Prez.

De Engelse school

Tijdens de Rozenoorlogen (1455–1485) liep de muziekproductie in Engeland terug. Onder koning Hendrik VII (1485–1509) begon een opleving, maar Engelse componisten stonden nog relatief geïsoleerd ten opzichte van Europa. Pas rond 1540 werd de stijl van de Frans-Vlaamse componisten toegepast in psalmzettingen en motetten. Wereldlijke muziek bleef echter op Britse wijze ontstaan. Engelse componisten hadden een scherp oor voor harmonie en wisten een afwisselend klankbeeld te creëren met contrasterende stemgroepen.

De gouden tijd van het Engelse wereldlijke lied kwam later dan op het vasteland. In de tweede helft van de 16e eeuw bloeide een school van madrigalisten. In dit genre experimenteerden componisten zoals Morley, Weelkes en Wilbye met chromatiek en dissonantie. Het verschil met Italiaanse madrigalen ligt vooral in de grotere aandacht voor muzikale structuur. Een hedendaagse musicoloog schreef: “De Engelse madrigalist is in de eerste plaats musicus; zijn Italiaanse collega vaak meer een dramaticus.”

Solozang met begeleiding van luit en viola was op het continent al populair sinds het begin van de 16e eeuw, maar vond in Engeland pas in 1589 echt ingang. De grote bloei begon tien jaar later, ongeveer tegelijk met de neergang van het madrigaal. De voornaamste componisten van luitliederen waren John Dowland en Thomas Campion.

Instrumentale muziek

De honderd jaar tussen 1450 en 1550 gelden aanvankelijk als een periode van vocale polyfonie voor zover het genoteerde muziek betreft. Tegelijk nam bij vooraanstaande componisten de belangstelling voor instrumentale muziek toe en ontstonden de eerste zelfstandige instrumentale stijlen en vormen. Na 1550 nam de productie van instrumentale muziek sterk toe. Composities werden vaak voor dans geschreven, meestal in twee delen: een langzame dans in een 2-delige maat en een snelle dans in een 3-delige maat. Bij veel componisten zijn al kenmerken van de Barok te vinden, zoals de dur-moll-tonaliteit en meer chromatiek. De luit was het populairste huiselijke solo-instrument in de Renaissance.

De Italiaanse school (madrigaal)

In de Italiaanse wereldlijke muziek van de zestiende eeuw was het madrigaal het belangrijkste genre. De term komt waarschijnlijk van het Latijnse matricale (‘moedertaal’), dus Italiaans in plaats van Latijn. De componist van een madrigaal stemt de muziek af op de ernst, verhevenheid en artistieke kwaliteit van de poëzie, zodat de ideeën en emoties van het gedicht duidelijk bij de luisteraar overkomen. Dankzij het madrigaal werd Italië het centrum van de Europese muziek, waar vele componisten hun werk vonden, zoals Cipriano de Rore en Orlando di Lasso. De vroegste madrigalen (circa 1520–1550) waren vierstemmig; na 1550 werd vijfstemmigheid standaard, met regelmatig zes stemmen en soms zelfs acht tot tien stemmen.

De Venetiaanse school

In de zestiende eeuw was Venetië, na Rome, de belangrijkste stad van Italië. Het hart van de muziekcultuur lag bij de San Marco, een indrukwekkende elfde-eeuwse basiliek. Ambtenaren zagen erop toe dat de rijke muzikale traditie van de stad werd voortgezet en trokken hiervoor beroemde componisten en musici aan, vooral uit de Nederlanden, zoals Adriaan Willaert.

Veel Venetiaanse componisten uit de zestiende eeuw droegen bij aan de ontwikkeling van het madrigaal, en de stad leverde tevens de beste orgelmuziek van Italië.

Contrareformatie - De Romeinse School - Palestrina

Met name de jaren rond 1560 waren bepalend voor de katholieke muziek van de zestiende eeuw. De aanleiding was de verovering en plundering van Rome in 1527 door troepen van Karel V. Binnen de kerk werd de roep om hervorming steeds sterker. Tijdens het Concilie van Trente (1545-1563) werden aanbevelingen gedaan om de verwereldlijking van kerkmuziek te bestrijden; mogelijk werd zelfs het gebruik van polyfonie tijdelijk bedreigd. Als reactie ontstond de stijl van Palestrina, gekenmerkt door serene, zuiver geestelijke polyfonie in missen en motetten. Zijn muziek valt op door pure diatoniek, soberheid, helderheid en een uiterst discreet gebruik van dissonanten.