Barok 

Vroege opera

Een opera is een drama waarin handeling, toneel en vrijwel onafgebroken muziek samenvloeien. Hoewel het genre pas eind zestiende eeuw ontstond, gaat de combinatie van muziek en toneel terug tot de oudheid. In de Griekse tragedie werden koren en lyrische redes gezongen, middeleeuwse liturgische drama’s waren grotendeels muzikaal, en ook in renaissancevoorstellingen klonken gezongen koren en muzikale tussenspelen, die bij vorstelijke huwelijken uitgroeiden tot groots opgezette producties.

Tegen het midden van de zeventiende eeuw had de Italiaanse opera haar vaste vorm gevonden, die ruim twee eeuwen grotendeels onveranderd bleef. Kenmerkend waren de nadruk op solozang, het duidelijke onderscheid tussen recitatief en aria, en het ontstaan van vaste stijlen en patronen voor aria’s.

Vocale kamermuziek

Behalve in Venetië, waar de opera het centrum van het muzikale leven vormde, bleef zij elders een uitzonderlijk verschijnsel. Het merendeel van de wereldlijke muziek, bestemd voor zowel amateurs als beroepsmusici, bestond uit kamermuziek waarin zang vaak een rol speelde. De nieuwe monodische stijl en de basso continuo-structuur beïnvloedden niet alleen de opera, maar ook deze kamermuziek.

Kerkmuziek

Hoewel geestelijke muziek van nature conservatief was, werd zij even snel en bijna even sterk beïnvloed door de vernieuwingen van de late zestiende en vroege zeventiende eeuw als de wereldlijke muziek. Monodie, basso continuo en het concertato-medium werden ook toegepast op religieuze teksten. Er bestond wel enige weerstand tegen deze nieuwe stijlen, en in de rooms-katholieke kerk bleef polyfonie in de stijl van Palestrina voortleven. Rond het midden van de zeventiende eeuw gold Palestrina als het toonbeeld van de kerkelijke stijl, en componisten leerden contrapunt schrijven naar zijn voorbeeld — de zogeheten stile antico.

Zo bestonden in de zeventiende eeuw twee tegengestelde benaderingen: de op het verleden gerichte stile antico en de moderne stile moderno. Sommige componisten beheersten beide stijlen, soms zelfs binnen één werk. Monteverdi bijvoorbeeld componeerde met hetzelfde meesterschap in beide. In de loop der tijd werd de oude stijl gemoderniseerd: men voegde vaak een basso continuo toe, de ritmen werden regelmatiger en de oude modi maakten geleidelijk plaats voor het majeur-mineur-systeem.

Instrumentale muziek

In de eerste helft van de zeventiende eeuw groeide instrumentale muziek geleidelijk uit tot de gelijke van vocale muziek, zowel qua omvang als inhoud. In deze periode ontstonden enkele fundamentele benaderingen, die leidden tot herkenbare compositietypes:

• Fugatisch: ééndelige stukken met ononderbroken imitatief contrapunt, zoals ricercare, fantasia, fancy, capriccio, fuga en verset.
• Canzonatype: meerledige werken in imitatief contrapunt, soms gemengd met andere stijlen; rond het midden van de eeuw vervangen door de sonata da chiesa.
• Variatiestukken: werken op een gegeven melodie of bas, zoals partita, passacaglia, chaconne, koraalpartita en koraalprelude*.
• Dansen en andere gestileerde ritmische werken: in min of meer dansmatige patronen, los of geïntegreerd in de suite.
• Improvisatorische stukken voor luit of solo-toetsinstrumenten, zoals toccata, fantasia of prelude.