Het ontstaan van polyfonie en de muziek van de dertiende eeuw 

Ars antiqua (1150 - 1300)

De periode tussen ca. 1150 en 1300 vormt in de muziekgeschiedenis een duidelijk afgebakende fase, bekend als de ars antiqua (“oude kunst”), voorafgaand aan de ars nova van de 14e eeuw. In deze tijd ontwikkelde de polyfonie zich snel en ontstonden drie belangrijke polyfone genres: het organum en de conductus in de Notre-Dame-periode (tot ca. 1250) en het motet in de late 13e eeuw. Parijs was het centrum van deze ontwikkeling, en ongeveer anderhalve eeuw lang domineerden Franse componisten de Europese polyfonie.

Belangrijke technische innovaties waren het ritmische modale systeem en de uitvinding van de mensurale notatie. Beide weerspiegelen een groeiende neiging om de rationele principes van muziek te ordenen en daardoor de uitvoeringspraktijk nauwkeuriger te bepalen.

De muziek van de ars antiqua is sterk formeel en lineair van karakter. Componisten streefden naar evenwicht binnen een helder structureel kader, gekenmerkt door ternair metrum, het gebruik van gregoriaans als basis, een beperkt toonbereik, een overwegend lineaire textuur en een sober harmonisch vocabulaire van vooral octaven en kwinten.

Aan het begin van de 13e eeuw was vrijwel alle polyfonie religieus. Tegen het einde van de eeuw ontstonden ook meerstemmige zettingen van wereldlijke teksten. Rond 1300 was vooral het motet een weerspiegeling van het culturele leven: het verenigde liefdeslyriek, dansliederen, populaire refreinen en religieuze hymnen binnen een strak, op gregoriaans gebaseerd kader — vergelijkbaar met de manier waarop Dante in de Divina Commedia een veelheid aan wereldlijke en religieuze ideeën ordent binnen een theologisch raamwerk.

Tegen het einde van de 13e eeuw begon dit gesloten middeleeuwse universum uiteen te vallen. De ritmische modi verloren hun gezag, de gregoriaanse tenor kreeg een louter formele functie en het triplum ontwikkelde zich tot een solostem boven begeleidende partijen. Zo ontstond ruimte voor een nieuwe stijl: de ars nova, ontwikkeld door een generatie die de muziek van de late 13e eeuw inmiddels als ouderwets beschouwde.