Het ontstaan van polyfonie en de muziek van de dertiende eeuw 

Vroeg organum

De vroegste beschrijving van meerstemmigheid vinden we in Musica enchiriadis, een anonieme Latijnse muziektheoretische verhandeling uit de negende eeuw. De samenzang wordt daar aangeduid met de term organum: een tweede stem die wordt toegevoegd aan een bestaande gregoriaanse melodie. Aanvankelijk verloopt die extra stem vooral parallel in reine intervallen, de kwart, de kwint en het octaaf.

In de tiende eeuw maakt geen enkele theoreticus melding van organum; in de elfde eeuw doet alleen Guido van Arezzo dat nog. Muzikale voorbeelden uit die periode tonen echter een groeiende melodische onafhankelijkheid en een steeds grotere gelijkwaardigheid tussen de stemmen: tegenbeweging en zijdelingse beweging worden dan gemeengoed.

Het organum van de elfde eeuw kent slechts vier consonante intervallen: priem, kwart, kwint en octaaf. Andere intervallen komen slechts sporadisch voor en worden beschouwd als dissonanten die opgelost moeten worden. De stukken zijn altijd gebaseerd op het gregoriaans, waaraan ook het ritme wordt ontleend.

De oudste omvangrijke verzameling organumstukken is te vinden in twee elfde-eeuwse manuscripten die samen bekendstaan als het Winchester troparium. De tweestemmige muziek is daar genoteerd in neumen zonder notenbalk, waardoor de precieze intervallen nauwelijks te reconstrueren zijn.

Tegen het einde van de elfde eeuw was de polyfonie zo ver ontwikkeld dat componisten twee onafhankelijke melodielijnen konden combineren, gebruikmakend van zijdelingse beweging en tegenbeweging. Dankzij de introductie van de notenbalk werd het bovendien mogelijk om exacte toonhoogten vast te leggen. Een ritmische notatie bestond echter nog niet.