Griekse en Romeinse Oudheid 

Voorwoord

De muziektheorie uit het oude Griekenland, van vóór de jaartelling, vormt de basis van de gehele westerse muziektraditie. Autoriteit op dit gebied was Aristoxenos (330 v.Chr), die met zijn werken Harmonica en Rhythmica de inspiratiebron vormde voor de muziektheoretici in de eeuwen na hem. Hoewel er uit deze periode slechts enkele fragmenten van muzieknotatie zijn overgeleverd, beschikken we dankzij talrijke filosofische en theoretische teksten over een vrij goed beeld van hoe de Grieken over muziek dachten. Muziek werd in die tijd niet alleen als kunst beschouwd, maar ook als wetenschap: de mousike techne maakte deel uit van het bredere kennisgebied waarin ook wiskunde, astronomie en filosofie thuishoorden. Voor de Grieken was muziek een weerspiegeling van orde en maat, zowel in de mens als in het universum. Een centrale figuur in dit denken was Pythagoras (ca. 570 v.Chr.-ca. 500 v.Chr.).

Filosofen als Plato en Aristoteles beschouwden muziek als een krachtig opvoedkundig middel. In hun werken, zoals Plato’s Politeia en Aristoteles’ Politika, wordt gesteld dat elke toonsoort een bepaald karakter oproept: de Doriaanse zou kracht en moed bevorderen, de Frygische opwinding en emotie oproepen, en de Lydische zachtheid en verfijning symboliseren. De juiste keuze van toon en maat kon volgens hen bijdragen aan de vorming van een evenwichtige persoonlijkheid en een harmonische samenleving.

Inleiding

Van de periode ongeveer 500 jaar voor Christus en 500 jaar na Christus is er in de Westerse wereld weinig muziek bewaard gebleven. De voorbeelden die we kennen komen uit het oude Griekenland. De Grieken ontwikkelden een vorm van muzieknotatie waarbij letters boven de tekst de toonhoogten aangaven. Hierdoor is het mogelijk geworden enkele fragmenten uit de muziekgeschiedenis te reconstrueren.

Het bekendste voorbeeld is het Epitaph van Seikilos (de huidige wetenschappelijke consensus plaatst het ontstaan tussen 50 v.Chr. en 100 n.Chr.), dat geldt als het oudst volledig bewaarde muziekstuk ter wereld. Het is gegraveerd op een grafsteen die bij Tralles (in het huidige Turkije) is gevonden en bevat zowel tekst als melodie. Daarnaast zijn er fragmenten van muziek bij de tragedies van Euripides, zoals bij zijn Orestes (408 v.Chr.), en de Delphische hymnen aan Apollo (138 en 128 v.Chr.), die in steen zijn uitgehouwen bij de tempel van Apollo in Delphi. Ook van de hofmuzikant Mesomedes van Kreta, die in de tweede eeuw na Christus leefde aan het hof van keizer Hadrianus, zijn enkele hymnen met notatie overgeleverd.

In de Romeinse periode (ongeveer 200 v.Chr. tot 500 n.Chr.) werd de Griekse muziektraditie grotendeels overgenomen. Toch is er uit Rome zelf geen muzieknotatie bewaard gebleven. Wat we over de Romeinse muziek weten, komt vooral uit beschrijvingen van schrijvers zoals Cicero, Seneca en Boëthius, uit afbeeldingen van muziekinstrumenten op reliëfs en mozaïeken, en uit archeologische vondsten van instrumenten zoals delen van de hydraulis (orgel).

Uit de vroege christelijke tijd (ongeveer 300 tot 500 na Christus) zijn wel liturgische teksten van hymnen overgeleverd, maar nog geen muzieknotatie. Pas vanaf de negende eeuw ontstaat met de gregoriaanse zang de eerste genoteerde kerkmuziek.

Muziek uit de Romeinse oudheid

De Romeinen namen veel (vooral theoretische) kennis en gebruiken van de Grieken over. Reeds voor de geboorte van Christus bijvoorbeeld was er sprake van de Ritus Graecus, de Griekse rite, en kenden de Romeinen een vereniging van Griekse zangers.

Tijdens de Romeinse tijd werden diverse militaire blaasinstrumenten ingevoerd van het type hoorn of trompet, het cornu, de lituus en de tuba. Omdat het Romeinse Rijk zich over een groot gebied uitstrekte was er een voortdurende toevloed en uitwisseling van uitheemse stijlen, uit West- en Noord-Europa, uit Azië, uit Afrika en andere gebieden, zoals het gebied van de Etrusken.

Volksmuziek uit de Europese oudheid

Van oudsher hadden de niet-christelijke volkeren van Noord-Europa hun magische en bezwerende muziek. Aangezien er geen notaties zijn overgeleverd is er weinig van bekend. Wel zijn vondsten gedaan bij archeologische opgravingen, waarbij in zowel het Germaanse gebied, het Keltische gebied, en het Frankische gebied diverse instrumenten en afbeeldingen zijn gevonden. Het instrumentarium was eenvoudig: fluiten, harpjes en diverse trommels. Pas toen het Romeinse Rijk oprukte kwamen invloeden van de Romeinse cultuur een groot deel van Europa binnen, echter de grootste invloed ontstond later, door de kerstening van de 'heidense' volkeren.

De volksmuziek van Europa vond haar eerste 'professionele' uitvoerders in de oude Griekse barden, maar het belang ervan nam belangrijk toe tijdens de Middeleeuwen dankzij de reizende trouvères. Muziek werd doorgegeven van de ene op de andere persoon., van generatie op generatie, van het ene geografische gebied op het andere.

Vroeg-Christelijke muziek

De eerste christenen gebruikten psalmen en hymnen in hun eredienst, sterk beïnvloed door de joodse synagogale zang. Van deze periode is geen muzieknotatie bewaard, alleen tekstuele bronnen.

De Oxyrhynchus-hymne is het oudst bekende manuscript van een christelijke Griekse hymne waarin zowel tekst als muziek is genoteerd. De papyrus, gevonden in 1918 in Oxyrhynchus, Egypte, dateert uit het einde van de 3e eeuw na Christus. Historisch laat de hymne zien hoe Griekse christenen de muzikale tradities van hun klassieke voorgangers overnamen. De muziek is genoteerd in Griekse vocale notatie. Het fragment is het enige bewaard gebleven voorbeeld van genoteerde christelijke Griekse muziek uit de eerste vier eeuwen van het christendom.

Bij de Ambrosiaanse gezangen uit de 4e eeuw is pas in later eeuwen muzieknotatie toegevoegd. Vermoedelijk gaat deze terug op de oorspronkelijke melodieën, die mondeling zijn overgeleverd.

Reconstructies van muziek uit de Oudheid

Vanaf de 5e eeuw v.Chr. werd in Griekenland een muzieknotatie ontwikkeld in de vorm van letter-symbolen voor toonhoogte en ritme. De meeste overgeleverde stukken dateren uit de Hellenistische en Romeinse periodes (3e eeuw v.Chr. tot 3e eeuw n.Chr.) en zijn gevonden op stenen platen en pilaren (inscipties) of papyrusrollen, vaak uit heiligdommen zoals Delphi en Epidaurus. De standaardverzameling is het boek Documents of Ancient Greek Music: The Extant Melodies and Fragments van Pöhlmann en West uit 2001, dat 61 fragmenten bevat. Veel zijn zeer kort (enkele noten) of fragmentarisch, en omvatten vocale hymnen, instrumentale stukken en theaterfragmenten.

Waar sprake is van hiaten hebben wetenschappers, musici en historici geprobeerd de melodieën te reconstrueren, gebruikmakend van een combinatie van tekst, muziektheorie en archeologische vondsten. Zoals bijvoorbeeld bij de Eerste Pythische ode van Pindarus en het Carmen Saeculare van Horatius.

Overzicht Griekse muziekinstrumenten

De muziekinstrumenten die bespeeld werden zijn in te delen in vier groepen: snaarinstrumenten, blaasinstrumenten, slaginstrumenten en het hydraulisch orgel. Uit de Griekse mythologie blijkt dat de blaasinstrumenten lager werden aangeslagen dan de snaarinstrumenten. Zowel blaasinstrumenten met een enkel riet, een dubbel riet, als instrumenten zonder riet kwamen voor. De slaginstrumenten werden beschouwd als de minst "waardige" onder de Griekse muziekinstrumenten. Er is vrijwel geen muziek voor slaginstrumenten gevonden: deze muziek vonden de oude Grieken niet genoeg de moeite waard om te noteren. De slaginstrumenten worden in twee groepen onderverdeeld. Instrumenten die een ritme aangeven: de kleppers en rammelaars. En instrumenten die een opwindende werking hadden en veel bij Dionysus-feesten gebruikt werden: de tamboerijn en cymbalen.

Overzicht Romeinse muziekinstrumenten

De Romeinen hebben na overheersing van Griekenland bijna de gehele cultuur overgenomen, waaronder de muziekinstrumenten. Hieronder een overzicht van instrumenten die de Romeinen zelf ontwikkeld hebben.